Multi Criteria Analyse: RI&E prioriteiten en maatregelen 

De Multi Criteria Analyse helpt om met de risico-inventarisatie en -evaluatie (RI&E) meer afgewogen prioriteiten te stellen. In dit artikel wordt nader ingegaan op criteria, risicogroottes en het MCA-beslismodel.

Inleiding
De RI&E mondt vaak uit in een lange lijst met knelpunten en met verbetervoorstellen. Deze laatste worden beschreven in het plan van aanpak (PvA) dat een intrinsiek onderdeel vormt van de RI&E. 
Natuurlijk kan daarna niet alles tegelijkertijd worden aangepakt. De financiële middelen zijn niet eindeloos, het bedrijf heeft andere zorgen en belangen of een maatregel past op het desbetreffende moment niet goed in de organisatie. Niet goed weet men welke zaken met hoge prioriteit dienen te worden aangepakt en welke zaken kunnen wachten. De Multi Criteria Analyse is een hulpmiddel om afgewogen prioriteiten te stellen. 

Risico’s
Bij de RI&E kijk je naar de gevaren, de risico’s en de beheersmaatregelen. Er moet daarna voor de aangetroffen risico’s een evaluatie van die risico’s worden opgesteld. Dat betekent dat je de risico’s qua grootte moet ‘wegen’. Voor de concrete werkplekscenario’s kan dat met behulp van numerieke weegmethodieken. 
Aan de hand van de waarschijnlijke scenario’s wordt de grootte van het effect, de waarschijnlijkheid van optreden van het scenario en de blootstellingsfactor ingeschat, waarbij men door vermenigvuldiging van deze waardes komt tot de risicogrootte van het scenario. Beleidszaken en wettelijke zaken worden op een andere wijze gewogen. 
Nadat alle risico’s zo qua grootte gewogen zijn, moeten verbetermaatregelen worden gedaan om die risico’s te reduceren. Die maatregelen moeten in het plan van aanpak worden voorzien van een prioritering met daaraan gekoppeld een streefdatum en een actiehouder en/of verantwoordelijke.

Maar hoe kunnen die prioriteiten nu worden bepaald? Zijn die alleen van de risicogroottes afhankelijk?

Risicogroottes en prioritering van maatregelen
Uit de navolgende voorbeelden blijkt dat veiligheid zijn prijs heeft. 

• Wanneer het bedrijf niets aan arbo (veiligheid en gezondheid) doet, zullen er naar verwachting veel ongevallen en ziektes voorkomen, waardoor de kosten heel hoog zijn. 
• Wanneer het bedrijf heel veel aan arbo doet, zal het aantal ongevallen en ziektes veel lager liggen, maar zijn de preventiekosten zeer hoog. 

Tussen deze twee uitersten moet het bedrijf een middenweg vinden. Veiligheid zal in de praktijk dan ook moeten concurreren met andere bedrijfsbelangen. Afhankelijk van de veiligheidscultuur binnen het bedrijf zal daarmee verschillend worden omgegaan. 
Bij proactieve en generatieve bedrijven wordt veiligheid zeer belangrijk gevonden en wordt bovenop de compliance (voldoen aan de wet- en regelgeving) veel extra’s gedaan en wordt gestreefd naar ‘zero accidents’. Bij pathologische en reactieve bedrijven is het soms al een opgave om te voldoen aan de minimale eisen volgens de wet- en regelgeving en worden arbozaken soms ondergeschikt gemaakt aan directe bedrijfseconomische belangen.

In menig RI&E-rapportage wordt door de opstellers van de RI&E de prioritering van maatregelen en de risicoscores 1 op 1 aan elkaar gelijkgesteld. Men stelt dan dat grote risico’s met hoge prioriteit moeten worden aangepakt en kleinere risico’s met een lagere prioriteit. 
Dat kan, maar hoeft niet. Prioriteiten en risicoklassen zijn twee verschillende dingen. Het bedrijf mag zelf eigen afwegingen maken in de keuze qua prioritering en hoeft zich daarbij niet alleen te laten leiden door de groottes van de risico’s. Een bedrijf kan allerlei legitieme redenen hebben om aan de voorgestelde risicoklasse een lagere of hogere prioriteit qua maatregelen te geven. Hierbij spelen niet alleen veiligheidskundige en/of gezondheidskundige zaken een rol, maar ook andere argumenten of criteria. Die andere criteria hebben niet allemaal een even grote belangrijkheid. Daarom is het nodig om voor elk criterium het belang daarvan vast te stellen ten opzichte van andere criteria. Dat kan door aan die criteria een ‘gewicht’ of weegfactor toe te kennen. 

Criteria
Enkele voorbeelden van criteria:

• Risicogrootte. Deze zijn in de RI&E bepaald d.m.v. de uitgevoerde risicoweging/evaluatie. Zie hierboven.
• Imago. Een bedrijf dat zeer imagogevoelig is, bijvoorbeeld de luchthaven Schiphol, zal een zeer grote waarde toekennen aan het imago-aspect.
• Kosten. Minder kapitaalkrachtige bedrijven zullen aan de benodigde investeringen een grotere waarde toekennen dan bedrijven die zeer kapitaalkrachtig zijn. De kosten-baten verhouding tussen de kosten van de maatregel en de grootte van de risicoreductie, kan maken dat bepaalde grotere risico’s toch een lage prioriteit krijgen. 
• Laaghangend fruit. Het gemak en de technische en organisatorische haalbaarheid waarmee maatregelen te realiseren zijn: van quick-wins tot zeer complexe ingrepen. 
• Effectiviteit. De effectiviteit van de voorgestelde maatregel om het risico te reduceren. 
• Werving. Bedrijven die zitten te springen om mensen, zullen bij de werving ook de factor arbeidsomstandigheden inzetten en niet alleen de grote risico’s voortvarend aanpakken, maar ook de midden en kleine risico’s om zo in de werving uit te stralen dat zij gaan voor optimale werkomstandigheden en daarom zeer aantrekkelijke werkplekken bieden. De risicogrootte zal in de prioritering dus een minder grote rol krijgen; immers alle risico’s worden aangepakt.
• Emoties. De subjectieve mening van de stakeholders over de ernst van de risico’s (emoties). Dus de mate waarin rekening dient te worden gehouden met de mening van die stakeholders. Hiertoe kunnen ook de werknemers worden gerekend. Zo zullen bij bedrijven met een sterke ondernemingsraad (OR) die zich ook zeer sterk maakt in het verkrijgen en borgen van goede werkomstandigheden, de wensen van de OR zwaar meetellen in de prioritering van de maatregelen. 
• Draagvlak. Het draagvlak voor - en daarmee ook de te verwachten weerstand tegen - bepaalde oplossingen. Stel dat door vergaande automatisering de veiligheid sterk wordt vergroot, maar dit ten koste gaat van vele banen, dan zal dat bij het personeel meer weerstand opleveren dan maatregelen die niet ten koste gaan van de werkgelegenheid.
• Onderdeel van andere projecten. De combinatiemogelijkheden met andere plannen of maatregelen, zoals nieuwbouwactiviteiten, renovatieplannen, milieueisen, productkwaliteitsverbeteringen, organisatorische veranderingen of technische proceswijzigingen.
• Wettelijke aspecten. Als het knelpunt een zware wettelijke overtreding is, dan zal daar eerder een hogere prioriteit aan worden toegekend dan aan knelpunten die een lichte wettelijke overtreding zijn. Amerikaanse bedrijven (gevestigd in Nederland) zullen waarschijnlijk veel meer belang hechten aan het voldoen aan wet- en regelgeving (compliance) dan aan de werkelijke grootte van de risico’s. Als zij maar aan die wet- en regelgeving voldoen, is het goed. 
  Zo wordt bijvoorbeeld een hoge waarde toegekend aan het goed functioneren van noodvoorzieningen zoals nooduitgangen, blusmiddelen, nooddouches, e.d. terwijl het feitelijke risico van disfunctioneren daarvan zeer klein is op basis van de numerieke weging van de grootte van het risico. Dit omdat deze voorzieningen slechts zeer sporadisch worden gebruikt. Bij een incident is er echter wel sprake van een wettelijke overtreding. 

Kortom allerlei factoren kunnen meespelen bij het bepalen van de prioriteit van de voorgestelde maatregelen, niet alleen de risicogrootte.

Multi Criteria Analyse
Een hulpmiddel bij het vaststellen van de prioriteit is de Multi Criteria Analyse (MCA). 
Een definitie: ‘Een multicriteria-analyse is een systematische aanpak om mogelijke beleidsoplossingen voor een bepaald probleem te rangschikken op basis van verschillende criteria en prioriteiten.’

Deze methode kan ook worden toegepast op arbozaken en vooral bij het bepalen van de prioriteiten van de in het plan van aanpak in de RI&E voorgestelde verbetermaatregelen. Verschillende stappen kunnen dan worden doorlopen.

• Stap 1. Bepaal allereerst welke aspecten/criteria het bedrijf belangrijk vindt; zie de bovengenoemde beschreven voorbeelden van mogelijke criteria. Een voorbeeld is hieronder uitgewerkt en de criteria zijn weergegeven in de eerste kolom van onderstaande tabel.
• Stap 2. Ken een waardefactor toe aan elk van de gekozen criteria (bijvoorbeeld 1 t/m 5). Deze waardefactoren geven aan hoe belangrijk het bedrijf elk criterium vindt. De waardefactoren zijn typerend voor het bedrijf. Dus bijvoorbeeld een bedrijf dat veel waarde hecht aan imago geeft aan het criterium een 5. De waardefactoren staan in onderstaand voorbeeld in de tweede kolom van de tabel. 
• Stap 3. Bepaal voor elk criterium de effectiviteit van de voorgestelde maatregel of het voordeel dat met die maatregel wordt behaald door het toekennen van een score (bijv. 0 t/m 4). ‘0’ betekent weinig tot niet effectief. Een score 4 betekent zeer effectief. Deze scores staan in de derde kolom van de tabel.
• Stap 4. Vermenigvuldig de toegekende waardefactoren (kolom 2) met de effectiviteitsscores (kolom 3). De uitkomsten staan in kolom 4 van de tabel. 
• Stap 5. Tel deze waardes in kolom 4 op. Deze staat onderaan in de rechterkolom van de voorbeeldtabel genoemd; in dit voorbeeld heeft deze een waarde van 61. Dit geeft de eindscore aan van de prioritering die aan deze maatregel wordt toegekend. 
• Stap 6. Rangschik de eindscores per maatregel van hoog naar laag. De hoogste scores hebben op basis van deze MCA een hoge prioriteit voor dit bedrijf

Een praktijkvoorbeeld van Multi Criteria Analyse
In een fabriekshal wordt in een deel van de ruimte met aceton gewerkt als ontvettende vloeistof. Er is geen speciale ventilatie aanwezig. Ook is het gebied waar met aceton wordt gewerkt, niet gezoneerd qua explosieveiligheid. Het werken met aceton is de afgelopen maanden geleidelijk toegenomen. De fabriekshal is een grote hal waarvan de deuren aan één zijde regelmatig open gaan (althans bij mooi weer), zodat er een zekere natuurlijke ventilatie aanwezig is.

Tijdens de RI&E worden het gevaar en de risico’s onderkend. De hal is weliswaar groot, maar de medewerker(s) in de directe nabijheid van de plaats waar met aceton wordt gewerkt, worden desondanks dagelijks langdurig aan hoge concentraties aceton blootgesteld. 
Ook kan in dat directe gebied de concentratie zo hoog oplopen, dat daar de laagste explosiegrens wordt overschreden waarmee een explosieve situatie ontstaat. Dus er is een reële kans op brand en explosies.

Als maatregel wordt aanbevolen om een goede zuurkast te plaatsen en het werk met aceton daarin uit te voeren. 

MCA-analyse
In onderstaande tabel zijn in de eerste kolom de criteria benoemd. 
In de tweede kolom staan de waardes die het bedrijf toekent aan de verschillende besliscriteria. 
In de derde kolom staat het effect per criterium (de ‘score’) wanneer de maatregel genomen is (er wordt een zuurkast geplaatst).
In de vierde kolom staat het product van ‘waarde’ x ‘score’
Helemaal rechts onderaan staat na het optellen van alle deelproducten de eindscore van de prioritering.

De gevonden eindscores worden gebruikt om prioriteiten te stellen. Hoe hoger de eindscore (rechtsonder in de tabel), des te hogere prioriteit van die maatregel. In dit geval wordt het getal 61 vergeleken met het eindgetal van de andere risico’s.

Hoe praktisch in te vullen?
In de praktijk bij een RI&E zal niet bij elk knelpunt zo’n MCA worden uitgevoerd. Dat is nagenoeg onbegonnen werk. Het MCA-beslismodel kan worden ingezet om een keuze in prioritering te maken in de aanpak van de vijf belangrijkste basisrisicofactoren die uit de RI&E zijn gekomen. Ook kan het slim zijn om het aantal criteria te beperken tot dié factoren die een bedrijf écht belangrijk vindt. Dit om te voorkómen dat het een hele grote rekenkundige bewerking gaat worden.

Kortom: het MCA-model kun je op een praktische manier toepassen. Dan is het een goed instrument om tot een juiste prioritering van maatregelen te komen.